PDF Basket
Jak pachniała Europa w przeszłości? Pewien anonimowy autor określił niegdyś Amsterdam mianem „pięknej dziewki o śmierdzącym oddechu”, z kolei francuski pisarz Albert Camus wspominał o „smrodzie stojących wód, zapachu martwych liści zamokłych w kanałach i pogrzebowym zapachu unoszącym się z barek załadowanych kwiatami”.
To tylko niektóre z opisów, na które zwrócili uwagę badacze uczestniczący w trzyletnim projekcie badawczym poświęconym często ignorowanej przez historyków historii zapachu, realizowanego w ramach finansowanego przez Unię Europejską projektu ODEUROPA. Znaczenie zapachów w historii pozostawało dotychczas zaniedbanym zagadnieniem. Co więcej, pomimo rosnącego zainteresowania doświadczeniami obejmującymi wiele zmysłów, muzeom brakuje niezbędnych narzędzi i danych pozwalających na badanie wpływu zapachów i aromatów na dziedzictwo kulturowe.
Zespół projektu ODEUROPA postanowił podjąć działania, których celem miało być umożliwienie ponownego odkrycia wiedzy na temat zapachów znajdującej się w archiwach, manuskryptach, dziełach sztuki i materiałach historycznych.
Zapachy przeszłości
Aby odtworzyć utracone zapachy historii, zespół projektu ODEUROPA opracował technologie eksploracji sensorycznej, wykorzystując najnowocześniejsze techniki sztucznej inteligencji i technologię semantyczną do analizy obejmujących cztery stulecia cyfrowych zbiorów dziedzictwa europejskiego w siedmiu językach.
Trenując komputery w celu dostrzegania i wskazywania tak zwanych zdarzeń zapachowych w analizowanych tekstach i obrazach, badacze gromadzili informacje na temat słownictwa, przestrzeni, zdarzeń, praktyk i emocji związanych z zapachami i węchem. Realizacja tych prac zaowocowała zgromadzeniem danych na temat przeszło 2,5 miliona odniesień do zapachu oraz relacji świadków doświadczających zapachów, które stanowiły podstawę opracowanej przez zespół Encyklopedii Historii Zapachu i Dziedzictwa [ang. Encyclopedia of Smell History and Heritage] oraz narzędzia ODEUROPA Smell Explorer.
„Byłam zdumiona, że techniki badań sensorycznych okazały się tak skuteczne”, zauważa Inger Leemans, koordynatorka projektu z Królewskiej Holenderskiej Akademii Sztuk i Nauk (KNAW). „Myślę, że do sukcesu projektu walnie przyczyniła się nasza intensywna interdyscyplinarna współpraca. Korzystanie z możliwości maszyn oraz z wiedzy ekspertów pozwoliło na poszukiwanie odpowiedzi na kluczowe pytania. Jednym z nich było „czym jest zapach i powonienie?”
Zespół projektu nawiązał także współpracę z niezależnymi ekspertami i wytwórcami perfum zrzeszonymi w International Flavors & Fragrances (IFF) w celu odtworzenia aromatów przeszłości. W tym celu badacze wykorzystali metody analizy chemicznej, badania historyczne, kwestionariusze oraz badania terenowe, których celem było odtworzenie dawnych zapachów.
Analizowane przez zespół przykłady obejmują XVII-wieczny Amsterdam, którego zapach stanowił mieszankę aromatu gnijącego mchu dębowego, obornika, końskiego potu i kwiatu lipy, a także bitwę pod Waterloo, charakteryzującą się zapachem prochu strzelniczego, końskiego potu, a także delikatnym aromatem olejku pomarańczowego oraz kwiatu pomarańczy dzięki wodzie kolońskiej używanej przez Napoleona.
Zapachy dołączyły do Kolekcji Zapachów Historycznych ODEUROPA [ODEUROPA Historical Scent Collection], która pozwala powrócić do minionych epok wszystkimi zmysłami.
Lepszy kontakt z dziedzictwem
Celem projektu ODEUROPA było nie tylko odtworzenie historycznych aromatów. Badacze przeprowadzili szereg skrupulatnych analiz w celu opracowania metodyk, dzięki którym galerie, biblioteki, archiwa i muzea będą w stanie włączyć narracje oparte na zapachach do swoich wystaw, zbiorów i kolekcji. Odkryli także, że uwzględnienie zapachu sprawia, że kontakt z instytucjami dziedzictwa wywiera znacznie większe wrażenie na widzach.
„Opowiadanie historii za pomocą zapachu może przyciągnąć więcej odwiedzających, a także sprawić, że sam kontakt z dziedzictwem stanie się bardziej interesujący. Nie chodzi tylko o efekt wywierany przez zapach w muzeum, nie chodzi także o samą immersję. Dzięki zapachom odwiedzający mogą dowiedzieć się więcej o dziełach sztuki i miejscach, czerpiąc wiedzę w oparciu o wiele zmysłów”, dodaje Leemans.
Opracowane w ramach projektu narzędzia i materiały, w tym zestaw narzędzi zapachowych Olfactory Storytelling Toolkit, pozwalają muzeom tworzyć opowieści na temat historii poprzez zapach. Dzięki nim instytucje zajmujące się dziedzictwem kultury mogą odkrywać i prezentować odwiedzającym ten często pomijany aspekt naszej przeszłości.
Uznanie na świecie
Prace i sukcesy zespołu projektu ODEUROPA zostały docenione na całym świecie. Projekt zajął 53. miejsce w rankingu „The Future 100: Trends and Change to Watch in 2023” opracowanego przez międzynarodową agencję komunikacyjną Wunderman Thompson, który gromadzi 100 najważniejszych trendów wartych uwagi w 2023 roku. Choć zapach może wydawać się niszowym zagadnieniem, informacja na temat uzyskania finansowania przez zespół wzbudziło znaczące zainteresowanie mediów na całym świecie, potwierdzając zainteresowanie zapachami przeszłości. Jak zauważa Leemans: „Nasz zespół udzielił setek wywiadów międzynarodowym gazetom, występowaliśmy w programach telewizyjnych i audycjach radiowych, rozmawialiśmy także z redaktorami portali internetowych poświęconych historycznym zapachom i ich odtwarzaniu. W przypadku tak interdyscyplinarnego i złożonego projektu było to niezwykle istotne”.
O interdyscyplinarnym charakterze projektu najlepiej świadczy fakt, że wielu członków zespołu nigdy wcześniej nie pracowało nad zapachem. Zespoły informatyczne skupione wokół projektu ODEUROPA mogły pochwalić się rozległą wiedzą specjalistyczną w zakresie rozpoznawania obrazów, analiz tekstu oraz budowy sieci semantycznych opartych na danych dotyczących dziedzictwa kulturowego.
Zapach dziedzictwa
Rezultaty projektu ODEUROPA pomagają nam spojrzeć na historię kultury z nowej perspektywy, podkreślając znaczenie zapachu. Przełomowe osiągnięcia pozwalają na uwzględnienie dodatkowego aspektu ochrony i prezentacji obiektów dziedzictwa, dzięki czemu umożliwiają na spojrzenie na kulturę i spuściznę Europy z szerszej perspektywy.
Dzięki powstałym w ramach prac materiałom i narzędziom takim jak ODEUROPA Smell Explorer, Encyclopedia of Smell History and Heritage oraz Olfactory Storytelling Toolkit, historyczne zapachy wzbogacą nasze rozumienie przeszłości w nadchodzących latach.
„Zależy nam na tym, by poszerzać wiedzę ludzi na temat zapachów”, zauważa Leemans. „Zachowanie i odtwarzanie zapachów przeszłości pomoże zabezpieczyć historyczne dziedzictwo kulturowe dla przyszłych pokoleń”.