PDF Basket
Hoe rook het verre verleden van Europa? Voor een anonieme auteur was Amsterdam "een mooie maagd met een stinkende adem", terwijl de Franse auteur Albert Camus schreef over "de adem van stilstaand water, de geur van dode bladeren die in de gracht weken en de begrafenisgeur afkomstig van de met bloemen beladen schuiten".
Deze beschrijvingen zijn een van de vele die naar voren zijn gekomen tijdens het drie jaar durende onderzoek naar de vaak over het hoofd geziene geschiedenis van geur in het door de EU gefinancierde ODEUROPA-project. De rol van geuren in historische contexten is grotendeels verwaarloosd en ondanks de groeiende interesse in multi-sensorische ervaringen, ontbreekt het musea aan de nodige hulpmiddelen en gegevens om de rol van geuren in cultureel erfgoed te kunnen presenteren.
ODEUROPA begon zodoende aan een missie om ons te helpen opnieuw contact te maken met olfactorische kennis die diep begraven ligt in archieven, manuscripten, kunstwerken en historisch materiaal.
Geuren uit het verleden
Om de verloren geuren van de geschiedenis terug te vinden, ontwikkelde ODEUROPA sensory mining-technologieën, waarbij gebruik werd gemaakt van geavanceerde AI-technieken en semantische technologie om Europese digitale erfgoedcollecties in zeven talen en over een periode van vier eeuwen te analyseren.
Door computers te trainen in het identificeren van 'geurgebeurtenissen' binnen deze teksten en beelden, brachten ze vocabulaires, ruimtes, gebeurtenissen, praktijken en emoties in kaart die geassocieerd worden met geuren en het ruiken ervan. Dit resulteerde in een verzameling met meer dan 2,5 miljoen geurreferenties of 'neusgetuigenverslagen', die de basis vormen van de 'Encyclopedia of Smell History and Heritage' (Encyclopedie van geurgeschiedenis en -erfgoed) en de 'ODEUROPA Smell Explorer' (ODEUROPA Geurverkenner).
"Ik was verrast dat de sensory mining-techniek zo goed werkte," zegt projectcoördinator Inger Leemans van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW). "Ik denk dat onze intensieve interdisciplinaire samenwerking voor dit succes heeft gezorgd. Het schakelen tussen machine- en expertkennis leidde tot zeer fundamentele gesprekken over 'wat het is om te ruiken'."
Het project werkte vervolgens samen met onafhankelijke experts en parfumeurs van International Flavors & Fragrances (IFF) om deze historische geuren te recreëren. Het team maakte gebruik van chemische analyse, historisch onderzoek, enquêtes en veldwerk om geuren uit het verleden terug te vinden.
Voorbeelden zijn het Amsterdam van de 17e eeuw - een penetrant mengsel van rottend eikenmos, mest, paardenzweet en lindebloesem - en een recreatie van de Slag bij Waterloo: buskruit en paardenzweet met een vleugje petitgrain en neroli van Napoleons eau de cologne.
Deze gereconstrueerde geuren maken nu deel uit van de ODEUROPA Historical Scent Collection, die een zintuiglijke brug slaat naar vervlogen tijden.
Verrijken van de beleving van erfgoed
ODEUROPA was meer dan alleen een missie om aroma's uit de geschiedenis te laten herleven. Het project gebruikte nauwgezet onderzoek om methodes te ontwikkelen die galerieën, bibliotheken, archieven en musea kunnen helpen om hun verhalen op een olfactorische manier te vertellen en dit op te nemen in hun collecties. Het project ontdekte ook dat het werken met geur de impact van deze culturele erfgoedinstellingen aanzienlijk vergroot:
"Verhalen vertellen met behulp van geur kan meer bezoekers aantrekken en de participatie en verbondenheid van bezoekers verbeteren. Het gaat niet alleen om de 'wow' van geur in een museum, of om het creëren van indrukwekkendere ervaringen. Mensen leren meer over de kunstwerken en plaatsen in een zintuiglijke omgeving," voegt Leemans toe.
De instrumenten en hulpmiddelen van het project, zoals de Olfactory Storytelling Toolkit, bieden musea een kader om geschiedenis op te roepen door middel van geur. Erfgoedinstellingen beschikken nu over de hulpmiddelen om dit vaak over het hoofd geziene aspect van ons verleden te verkennen en aan bezoekers te presenteren.
Wereldwijde erkenning
Het succes van ODEUROPA is wereldwijd erkend en het project stond op plaats 53 in de lijst van het internationale communicatiebureau Wunderman Thompson met 'The Future 100: Trends and Change to Watch in 2023'. Hoewel geur misschien een nicheonderwerp lijkt, wekte de aankondiging van de financiering van het project wereldwijd de belangstelling van de media, wat de wijdverspreide interesse in olfactorisch erfgoed benadrukt, merkt Leemans op: "We hebben honderden interviews gegeven aan internationale kranten, tv- en radioprogramma's en online outlets over de reconstructie van historische geuren. Dit was een enorm voordeel voor zo'n interdisciplinair en complex project."
Dit interdisciplinaire aspect komt tot uiting in het feit dat veel leden van het team nog nooit specifiek met geur hadden gewerkt. De computerwetenschapsteams van ODEUROPA hadden uitgebreide expertise in beeldherkenning, tekstonderzoek en semantische internettechnieken om data over cultureel erfgoed boven water te halen.
De overlevering van geur
ODEUROPA helpt onze betrokkenheid bij cultuurgeschiedenis te verbeteren door de kracht van geuren te benadrukken. Hun baanbrekende werk introduceert een multi-sensorische benadering van erfgoedbehoud en -presentatie, waardoor er diepere connecties worden gecreëerd met het rijke culturele weefsel dat Europa heeft gevormd.
Door middel van hulpmiddelen zoals de ODEUROPA Smell Explorer, de Encyclopedia of Smell History and Heritage en de Olfactory Storytelling Toolkit zorgt het project ervoor dat historische geuren ons begrip van het verleden nog vele jaren lang zullen blijven verrijken.
"We zetten ons er echt voor in om mensen meer 'geurbewust' te maken," besluit Leemans. "En het bewaren en reconstrueren van geuren uit het verleden helpt om historisch cultureel erfgoed veilig te stellen voor de toekomst."